TEMA 04. ESPAÑA NO SÉCULO XIX - 4ºESO (pdf)

Tema 4. España no século XIX

4.1. A guerra da independencia (1808-1814)

A comezos do s. XIX, a monarquía de Carlos IV estaba desprestixiada, en parte porque deixara o goberno en mans de Manuel Godoy. Cando a República francesa declarou a guerra á Primeira Coalición, Godoy uniuse contra os revolucionarios, pero foi derrotado e finalmente tivo que aliarse con Francia, e pasou polo tanto a ser inimiga de Gran Bretaña. En 1805, a frota británica destruíu a hispano-francesa na batalla de Trafalgar, o que minou o dominio hispano dos océanos.

Máis tarde, Napoleón cruzou o territorio español para invadir Portugal, aliado de Gran Bretaña, como xa vimos. No Tratado de Fontainebleau, Godoy permitía pasar as tropas francesas, recibindo a cambio unha parte do territorio portugués. Pero os plans de Napoleón, unha vez dentro do territorio, descubríronse lentamente.

Os soldados franceses non so estaban de paso, senón que aproveitarían a situación para sumar España á súa lista de países conquistados. O pobo de Madrid deuse conta da invasión inminente, e organizou o Motín de Aranjuez para lograr a destitución de Godoy. Carlos IV ademais viuse obrigado a abdicar, deixando a Coroa ao seu fillo Fernando VII.

Napoleón, que vía todos estes problemas internos na familia real, aproveitou a ocasión para convocar a pai e fillo na cidade francesa de Bayonne e “axudarlles” a resolver os seus problemas. Unha vez alí, encerrounos e obrigounos a abdicar e cederlle a el a Coroa, rematando na cabeza de José Bonaparte, irmán do emperador francés, quen pasou a ser Xosé I de España.

Mentres tanto, en Madrid, o intento de secuestrar a toda a familia real provocou o coñecido levantamento popular do 2 de maio, que marcou o comezo dunha sublevación en toda España contra as tropas francesas, coñecida como guerra de independencia. A poboación española dividiuse entre afrancesados, que recoñeceron a Xosé I como rei, e patriotas ou fernandinos, fieis a Fernando VII. Esta división deuse en todo o imperio español, provocando anos despois a independencia de case todos os territorios americanos da Coroa española.

A contenda foi longa e moi cruenta, causando a morte a entre 300.000 e 500.000 españois e 200.000 franceses. O exército francés era o máis poderoso e mellor organizado e equipado do mundo nese momento. Ante un inimigo así, os rebeldes españois, escasamente formados e apenas equipados para a guerra, tiveron que aproveitar o seu coñecemento do territorio para agocharse e atacar por sorpresa, desgastando o posible ao inimigo invasor. Esta táctica, aínda que non inventaran eles, si que a bautizaron, dándolle un nome que tivo éxito e se emprega hoxe noutras linguas, como o inglés ou o francés: a “guerrilla”.

Tras cinco anos de loita, Napoleón viuse obrigado a retirarse e Fernando VII regresou ao trono. Pero neste tempo, algúns cambios tiveron lugar nas ideas políticas dos que loitaban pola súa volta...

4.2. As Cortes de Cádiz

A guerra da independencia tivo consecuencias políticas. A ausencia da familia real deixou en España un baleiro de poder nas zonas sublevadas, onde se crearon Xuntas para organizar a loita. Posteriormente, creouse a Xunta Suprema Central.

En 1810, a Xunta Central convocou unhas Cortes Constituíntes, para crear as bases políticas do Estado español en ausencia do rei Fernando VII, e esperando a súa volta. O lugar de reunión foi Cádiz, a única cidade peninsular que non ocuparan os franceses. Asistiron deputados de todos os territorios da monarquía, tanto peninsular como dos vicerreinados americanos.

Nestas Cortes diferenciáronse dous grandes grupos:

v  Absolutistas: buscaban a volta do rei para retornar a un sistema monárquico absolutista idéntico ao anterior á invasión francesa.

v  Liberais: defendían as novas ideas das revolucións americana e francesa, e buscaban polo tanto un sistema constitucional con separación de poderes. A palabra “liberal” foi tamén creada neste contexto histórico español, e pasaría a ser usada noutros idiomas para definir esta ideoloxía.

Nas Cortes de Cádiz aprobáronse diversas leis; a máis importante delas foi a Constitución de 1812, aprobada o 19 de marzo dese ano, e chamada por iso a “Pepa”. Foi a primeira Constitución da historia de España, na que se aprobaron moitas reformas que puxeron fin ao Antigo Réxime: fin dos privilexios da nobreza e o clero, abolición dos señoríos e os gremios, etc.

4.3. O reinado de Fernando VII

Fernando VII regresou a España en marzo de 1814. Á súa chegada, un grupo de absolutistas entregoulle o Manifesto dos Persas, no que lle pedían que recuperase a monarquía absolutista, ignorando as Cortes de Cádiz. Volveuse así ao Antigo Réxime durante os primeiros anos do seu reinado, o chamado Sexenio Absolutista (1814-1820). Os liberais, perseguidos e encarcerados, comezaron a organizar sublevacións militares, coñecidas como pronunciamentos.

En 1820, o pronunciamento do coronel Riego dende Cádiz tivo éxito e obrigou a Fernando VII a xurar a Constitución. Comezou así o Trienio Liberal, no que se recuperaron as leis das Cortes de Cádiz. Isto provocou conflitos entre os propios liberais que as defendían, xa que os moderados conformábanse con lixeiras reformas liberais, mentres que os exaltados querían ir máis lonxe, con reformas radicais no sistema. Pero en Europa dominaba a Santa Alianza (Rusia, Austria, Prusia), que defendía a monarquía absoluta e enviou un exército dende Francia, os chamados Cen Mil Fillos de San Luís, que expulsaron os liberais e permitiron a Fernando reinar de novo como rei absolutista.

Os últimos anos do reinado coñécense como Década Ominosa (1823-1833). Apareceu entón un problema dinástico, xa que o rei non tiña fillos varóns e modificou a Lei Sálica dos Borbóns para que puidese reinar unha muller. Esta reforma plasmouse na Pragmática Sanción, pero moitos dos absolutistas máis puros rexeitaron esta medida, e cando Fernando morreu non aceptaron á súa filla Isabel. No canto disto, apoiaron ao irmán do rei falecido, Carlos María Isidro de Borbón, polo que se denominaron carlistas. Desatouse unha terrible guerra civil (a primeira guerra carlista), que remataría coa derrota dos carlistas, aínda que volverían a levantarse en armas dúas veces máis no resto do século XIX.

4.4. Isabel II e a construción do Estado liberal (1833-1868)

Isabel II herdou o trono en 1833, con só 3 anos, polo que era necesario contar cun rexente ata que fose maior de idade para reinar (14 anos). A primeira rexente foi a súa nai, María Cristina. Como vimos, a chegada de Isabel provocou a guerra carlista, de xeito que María Cristina, para sobrevivir no poder, tivo que enfrontarse aos absolutistas e apoiarse en políticos liberais, e en consecuencia España dende esta época xa nunca volvería a ter un monarca absoluto na súa historia.

Os liberais, igual que antes, estaban divididos segundo as súas ideas máis ou menos radicais. Os moderados non desexaban reformas demasiado extremas, mentres que os antigos exaltados, que agora se chamaron “progresistas”, eran máis ambiciosos nese sentido. Nestes anos vanse conformar os primeiros partidos políticos tal como os coñecemos hoxe, formándose desa maneira o Partido Moderado e o Partido Progresista, que verían nacer anos máis tarde outras formacións políticas de ideoloxías diversas.

No reinado de Isabel II aprobouse a Constitución de 1837, a segunda que existiu en España, algo máis moderada que a de 1812, pero menos que a seguinte, que se aprobaría en 1845. Tamén se levou a cabo a desamortización, é dicir, a venda das terras de mans mortas e bens acumulados pola Igrexa ao longo dos séculos, para intentar financiar as arcas do Estado e facer esas terras máis produtivas. Os resultados foron visibles, aínda que non chegaron a ser todo o bos que se esperaba.

Tras afrontar diversas dificultades, tanto María Cristina como despois o xeneral Espartero tiveron que abandonar a rexencia. Á raíña aínda lle faltaba un ano para poder reinar en 1843, pero adiantouse o prazo establecido e acordouse a súa subida ao trono con tan só 13 anos, comezando así o reinado persoal de Isabel II, que duraría 25 anos.

4.5. O Sexenio Democrático (1868-1874)

Nos últimos anos do reinado de Isabel II viviuse unha grave crise económica, e o goberno volveuse cada vez máis autoritario. A raíña apoiábase no Partido Moderado, sen deixar lugar ao resto de partidos, que comezaron a conspirar contra ela. A imaxe de Isabel para o pobo era cada vez máis impopular, e comezaron a xurdir as ideas contrarias á monarquía en novos partidos republicanos.

O pronunciamento dos xenerais Prim e Serrano en 1868 deu lugar á creación de xuntas revolucionarias nas cidades e provincias, na coñecida como revolución Gloriosa. A raíña non tivo máis opción que abandonar España. Convocouse un goberno provisional, e eleccións para formar Cortes Constituíntes, é dicir, encargadas de elaborar a Constitución de 1869, o primeiro texto constitucional plenamente democrático en España, xa que nela se recoñecía o sufraxio universal masculino, ademais dunha ampla serie de dereitos individuais.

Serrano era o rexente á espera de atopar un monarca para o trono español. O elixido, entre varios candidatos, foi Amadeo I de Saboia, fillo do rei de Italia. O seu reinado foi caótico, xa que debeu afrontar os numerosos problemas do momento (guerra en Cuba, novo levantamento carlista, etc.), con moitos na súa contra e case ninguén no seu apoio. Así, tras dous anos de reinado, volveu a Italia temeroso da súa propia integridade.

Tras a abdicación de Amadeo I, as Cortes optaron pola única solución non probada ata entón: a supresión da monarquía. Proclamouse así a I República española, que porén duraría algo máis de nove meses, nos que se sucederon catro Presidentes (Figueras, Pi i Margall, Salmerón e Castelar).

Aparte das guerras en Cuba e nos territorios carlistas do norte de España, o goberno republicano tivo que afrontar unha grave crise, o movemento cantonalista, xa que ante a ausencia dun poder efectivo numerosas rexións e mesmo cidades españolas se declararon independentes do goberno central, asociadas nunha especie de federación de rexións ou “cantóns” (similares aos cantóns suízos). A Coruña formou o seu cantón, mentres que Betanzos separouse despois del, e isto levaba en moitos casos a enfrontamentos armados entre cantóns veciños. O conflito máis grave de todos foi a rebelión cantonal en Cartaxena, Murcia, que provocou a intervención do exército para sufocala e reprimila pola forza.

Nesta situación de caos, o xeneral Pavía entrou nas Cortes coas súas tropas e asumiu o control do goberno mediante un golpe de Estado, en xaneiro de 1874. A república sobreviviu durante varios meses baixo a autoridade do exército, que non permitía máis desordes. Un ano despois, un novo golpe de Estado, do xeneral Martínez Campos, trouxo de volta á familia Borbón, restaurando así a monarquía co fillo de Isabel II, que reinaría como Alfonso II.

 4.6. A Restauración

En 1874, o xeneral Martínez Campos proclamou rei a Alfonso XII, fillo de Isabel II. Deste xeito comezou unha nova etapa política, a Restauración. Este foi un período de notable estabilidade política en España.

O novo rei, partidario da monarquía constitucional, nomeou presidente de Goberno a quen fora o artífice da súa volta a España, Antonio Cánovas del Castillo. Cánovas puxo fin á guerra de Cuba e á guerra carlista, e creou un novo sistema político en que tiñan cabida todos os partidos que aceptasen a monarquía e un réxime constitucional.

A Restauración baseouse en dous piares: a Constitución de 1876, que era conciliadora, contentando tanto aos sectores demócratas como a outros máis conservadores; e a alternancia pacífica de partidos no Goberno. Concretamente dous, o Partido Conservador, dirixido polo propio Antonio Cánovas, e o Partido Liberal, liderado por Práxedes Mateo Sagasta, quen defendeu a aprobación do sufraxio universal masculino anos máis tarde.

A alternancia no poder permitía que os gobernos cambiasen periodicamente, evitando así os choques políticos, revolucións e golpes de Estado do pasado. Pero en realidade, esa alternancia de partidos non se debía á simple casualidade, senón que había todo un sistema organizado de corrupción electoral que o garantía: dende o Goberno se decidía que partido ía gañar en cada unha das circunscricións electorais; para que ese resultado se cumprise ordenábase a manipulación dos votos de maneira que todo saíse como se desexaba.

Había varias maneiras de manipular eses votos: no campo, algúns personaxes ricos e influentes, coñecidos como caciques, convencían á poboación dos pobos para votar polo partido correspondente, a cambio de favores ou de ser contratados para traballar nas súas terras. Esta práctica coñecíase como caciquismo.

Nas cidades, onde os caciques tiñan menos influencia sobre a poboación, podíanse manipular ou cambiar os pucheiros e furnas onde se gardaban os votos (pucherazo). Tamén era habitual incluír “votos” de persoas que faleceran recentemente e aínda constaban no censo (lázaros); etc.

En conclusión, este sistema proporcionou estabilidade á vida política española. Pero a alternancia de partidos deixaba fóra do Goberno tres grupos cada vez máis representativos: os anarquistas, os socialistas e os nacionalistas cataláns, vascos e galegos; todos eles chegarían a dinamitar o sistema corenta anos despois...

 

 (continuará)